TARİX VƏ RİYAZİYYAT DƏRSLƏRİNDƏ FƏNLƏRARASI ƏLAQƏ TƏCRÜBƏSİNDƏN

TARİX VƏ RİYAZİYYAT DƏRSLƏRİNDƏ FƏNLƏRARASI  ƏLAQƏNİN TƏCRÜBƏSİNDƏN.

Yaşadığımız dövrdə digər sahələrdə olduğu kimi təhsildə də geniş miqyasda inteqrasiya zərurəti yaranmışdır. Bu barədə danışarkən qeyd etmək yerinə düşər ki, hazırlanmış kurikulumlarda da fənlərarası və fəndaxili inteqrasiya xüsusi tələb kimi qoyulmuşdur. Əgər kurikulumdan irəli gələn tələbləri diqqətlə araşdırsaq inteqrasiyanın bu günkü təhsilin nəbzi olması qənaətinə gələ bilərik. Hətta nəzərdə tutulur ki, bəzi fənlər bir daha birləşdirilsin. Bu barədə danışarkən göstərmək yerinə düşərdi ki, tarix fənninin tədrisinə fərqli yanaşmanı Avropa və Amerika məktəblərinin dərs nümunələrində daha qabarıq şəkildə görə bilərik. Belə ki, orada ənənəvi tədrisdən fərqli olaraq daha çox ümumiləşdirilmiş kulturoloji və inteqrativ mövzulara üstünlük verilir. Həmin mövzular isə bir neçə fənni birləşdirməklə dərsin inteqrativliyini maksimum əhatə etmək məqsədini güdür. Bu zaman şagird əsl tədqiqatçıya çevrilir və tarixi hadisələrə müxtəlif prizmadan (siyasi, iqtisadi, mədəni və s.) yanaşmaq vərdişlərinə yiyələnir.

Məsələn, riyaziyyatın məzmun xətlərindən biri cəbr və funksiya adlanır. Riyaziyyat fənninin tədrisi 5 məzmun xətti üzrə müəyyənləşdirilib. “Cəbr” keçilməyə başlayanda yaxşı olar ki, müəllim şagirdlərinə bildirsin ki, bəs “Cəbr” sözü ərəbcə “Əl-Cəbr” sözündən götürülüb. Həm də bu zaman qeyd etmək yerinə düşərdi ki, müəllim bu barədə şagirdlərinə məlumat verərkən bildirsin ki, bəs onların tarix dərslərindən öyrəndikləri kimi o dövrlərdə şərq ölkələrinin böyük əksəriyyəti ərəb xilafəti tərəfindən işğal olunmuşdu. Xilafətdə isə müqəddəs kitabımız olan Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi elmə, biliyə çox yüksək qiymət verilirdi.

VII sinifdə “Ümumi tarix” kursunda xilafət ölkələrinin mədəniyyəti mövzusunun tədrisində isə VIII-IX əsrdə yaşamış Əl-Xarəzmidən danışarkən müəllim şagirdlərdən riyaziyyatda işlədilən rəqəmlərin necə yarandığını soruşur:

M:Kim deyər, bizim bu gün istifadə etdiyimiz rəqəmlər necə yaranıb?

Ş: Bu rəqəmlər ilk əvvəl hindlilər tərəfindən yaradılmış və istifadə edilmiş, sonra isə ərəblər vasitəsəsi ilə avropalılara və bizlərə gəlib çıxmışdır.

Müəllim şagirdlərinə bildirir ki, riyaziyyatda çox böyük rol oynayan amil –“0” rəqəmini də elmə hindlilər gətirmişlər. Belə ki, “0” (sıfır) rəqəmi ilə bütün rəqəmlər 10 dəfə artmışlar. O vaxta qədər isə müxtəlif xalqlar rəqəmləri bir neçə dəfə artırmaq üçün müxtəlif hərflərdən istifadə edirlərmiş. Təxminən VI əsrdən isə hindlilər “0” rəqəmindən istifadə etməyə başlamış, bu rəqəm ərəblərə keçdikdən sonra isə bütün xilafət ölkələrinə yayılmışdır. Bu işdə isə ən böyük xidmət Əl-Xarəzmiyə məxsus olmuşdur. Alimlər onun 783-847-ci illər arasında yaşadığını güman edirlər.

Tarix və riyaziyyat dərslərində rəqəmlər, onların yaranması, yayılması haqqında məlumat verərkən müəllim şagirdlərini maraqlandırmaq üçün bildirir ki, Əl-Xarəzminin hesab traktatı haqqında yazdığı ərəb traktatının mətni bizə gəlib çıxmamışdır. Lakin onun əsərinin hələ VII əsrdə latınca tərcümə olunmuş mətni bizə gəlib çıxmışdır ki, o da Kembric universitetində saxlanılır. Traktatın latınca tərcüməsində başlıq yoxdur. Lakin o “Dikit Alqorizmi” sözü ilə başlayır ki, bu da “Alqorizmi demişdir” anlamına gəlir. Onun əsəri Avropada çox tez məşhurlaşmış və müəllifini “alqorizm”, yaxud “alqoritm” adı ilə məşhurlaşdırmışdır. Hazırda isə “alqoritm” termini müasir riyaziyyatda özünə möhkəm mövqe tutmuşdur.

Yeri gəlmişkən, bu barədə danışarkən tarix müəllimləri qeyd etməlidirlər ki, XX əsrin 30-cu illərində alimlər arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış qədim babil dövlətinə aid riyaziyyat mətnlərinin şifrlərini açmağa müvəffəq olmuşlar. Tədqiqat zamanı məlum olub ki, Şərq ölkələrində rəqəm hesablı cəbr hələ qədim dövrlərdən bəlli olmuşdur. Burada yaranmış ənənələr sonradan babil dövrünün alimləri – Heron, Diofant və s. tərəfindən inkişaf etdirilmiş, Əl-Xarəzminin əsərlərində isə daha yüksək səviyyəyə çatdırılmışdır.

Bu barədə danışarkən isə qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Əl-Xarəzmi Mərkəzi Asiyanın geniş tanınmış vilayəti olan Xarəzmdə anadan olmuşdur. Bu vilayət müasir Özbəkistan və Türkmənistan respublikalarının, eləcə də, Qaraqalpaq muxtar vilayətinin bir hissəsini əhatə etmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hələ e.ə. II minillikdə burada kifayət qədər mürəkkəb hesablamalar əsasında fəaliyyət göstərən suvarma şəbəkələri sistemi olmuşdur. Bundan başqa orta əsrlərin digər böyük mütəfəkkiri Əl-Biruni bildirmişdir ki, hələ IV əsrdə Amudərya çayı sahilində, o dövrlərdə Xarəzm dövlətinin paytaxtı olmuş Fir şəhərinfə nəhəng bir qala tikilmişdir. Şübhəsiz ki, qalıqları zamanımıza qədər gəlib çıxan belə bir qalanın tikintisi onun inşaatçılarından fizika, kimya elmləri sahəsində olduğu kimi cəbr, həndəsə, triqonometriya sahəsində də dərin elmi biliklər tələb edirdi. Bu isə həmin dövrlərdə Xarəzmdə elmi biliklərin kifayət qədər yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini sübut edir. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa arxeoloji qazıntılar zamanı Xarəzmdə Qoy-Qrılqan-qala rəsədxanasının da qalıqları aşkar olunmuşdur. Təbiidir ki, elmin belə yüksək səviyyədə inkişaf etməsi Xarəzmdə böyük elm xadimlərinin yetişməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı.

Göstərmək yerinə düşərdi ki, Əl-Xarəzminin riyazi traktatı əvvəlcə Şərq, sonradan isə həm də Avropa ölkələrində elmin müxtəlif sahələrinin inkişafına səbəb olmuşdur. Onun əsərləri sonrakı yüzilliklərdə şərq alimlərinin riyaziyyata aid yazmış oduqları dərsliklər üçün əsas nümunə olmuşdur.

Göstərmək yerinə düşərdi ki, Əl-Xarəzminin cəbrə aid əsəri “Tamamlama və qarşıqoymaya dair qısa kitab” adlanır. (ərəbcə “kitab muxtasar əl-cəbr və-l-mukabala” ) Bu traktat iki – nəzəri və praktik hissələrdən ibarətdir. Kitabın ikinci hissəsində isə əsasən konkret təsərrüfat-məişət, ticarət və hüquqi məsələlərin həllində cəbr elmi metodlarının istifadəsindən danışılır. Dahi şərq alimi “Cəbr və Müqayisə Hesabları” əsərində tənliklərin həlli üçün müxtəlif üsullar vermişdir. Bu üsullardan biri də seçmə yolu ilə tənliyin həllidir.

Kvadrat tənliklərin həlli üsullarından biri də tam kvadrat ayırmaqla tənliklərin həll üsuludur. “Algebra” və “Cəbr” sözləri onun “Al-jabr val muqabala” əsərinin adından götürülmüşdür. Riyaziyyatda ilk dəfə “sıfır” rəqəmindən istifadə edən Əl-Xarəzmi cəbr elmini metodik şəkildə bu əsərində sistemləşdirmişdir. Onun əsasında elmi əsər yazmış tədqiqatçılar arsında Nəsrəddin Tusi də vardır.

Nəsrəddin Tusi şəxsiyyəti də riyaziyyat və tarix elmləri arasında fənlərarası əlaqə yaratmaq üçün çox uğurlu nümunədir. Belə ki, Nəsrəddin Tusi öz dövrünün həm böyük riyaziyyatçısı, astronomu, tarixçisi, coğrafiyaçısı, filosofu, həm də böyük dövlət xadimi, Hülakülər sülaləsi hakimiyyəti dövründə vəzir olmuşdur. O, bəşəriyyətin elm tarixinə böyük töhfələr verən əsərlər yazmışdır. Yazılı mənbələrdə Tusidən “Triqonometriyanın atası” kimi söz açılır. O, “Dairənin ölçüləri” əsərində ilk dəfə olaraq sinuslar teoremini isbat etmiş və astronomik hesablamalara tətbiq etmişdir. Bu baxımdan VIII sinfin Azərbaycan tarixi dərslərində monqollardan danışılarkən N. Tusinin vəzir olması ilə bərabər onun istedadlı astronom kimi Marağa rəsədxanasını tikdirməsi faktının qeyd olunması şagirdlərdə bu böyük şəxsiyyət haqqında daha obyektiv anlayış yaradar. Belə ki, hər hansı bir rəsədxananın tikilməsi, istifadəyə verilməsi işində son dərəcə dəqiq-dürüst riyazi hesablamaların aparılması hamıya aydındır.

Həm də maraqlıdır ki, əvvəlcə bir müddət Ələmut qalasında həbsdə olan Nəsrəddin Tusi Hülakü xanın əmri ilə azad edilmiş, əvvəlcə onun məsləhətçisi, sonra isə Abaqa xanın vəziri olmuşdur. Onun ilk əsərində planetlərin geosentrik orbitinin əsas elementləri, çoxlu riyazi, astronomik və coğrafi cədvəllər verilmişdir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Kolumbun Amerikanı kəşf etməsindən 200 ildən də bir qədər əvvəl xalqımızın dahi oğlu özünün riyazi hesablamaları əsasında bu materikin olduğunu göstərmişdir. Digər tərəfdən Kolumbun müəllimi Toskanelli Nəsrəddin Tusinin əsərləri ilə tanış idi və o, Tusidən çox şey öyrənmişdi. aŞübhəsi ki, Toskanelli Tusidən öyrəndiklərini Kolumba da öyrətmişdi.

Beləliklə, Amerikanın kəşfində Tusinin timsalında Azərbycan elminin də böyük rolu olmuşdur.

Tusi haqqında şagirdlərə danışarkən qeyd etmək yerinə düşərdi ki, həndəsənin məntiqi qurulmasında mühüm əhəmiyyəti olan bir aksiom da Tusi – M.Paş aksiomudur. Bu aksiomun belə adlanmasının da maraqlı tarixçəsi vardır. Belə ki, üçbucağın və düz xəttin qarşılıqlı vəziyyəti haqqında olan aksiom alman riyaziyyatçısı Paşın adı ilə adlandırılan Paş aksiomudur. Lakin Tusi irsi araşdırılarkən məlum olmuşdur ki, Paşdan hələ altı əsr əvvəl həmin aksiomu Tusi öz əsərlərində tətbiq etmişdir. Bundan sonra bu aksiom Tusi – Paş aksiomu adlandırılmışdır.

Bütün yuxarıda göstərilənlər isə şübhəsiz ki, Nəsrəddin Tusini həm görkəmli riyaziyyatçı, astronom, coğrafiyaçı, həm də müdrik və uzaqgörən dövlət xadimi və vəzir kimi çox gözəl xarakterizə edir.

Hesab edirik ki, həm əl – Xarəzmi, həm də müdrik xalqımızın böyük oğlu Nəsrəddin Tusinin fəaliyyəti haqqında yuxarıda verilmiş biliklər şübhəsiz ki, biz tarix və riyaziyyat müəllimlərinə dərslərimizdə fənlərarası əlaqə yaratmağa əlverişli imkan yaradır.

İlqar Abdullayev,
N.Nərimanov rayonu, MLK – nın tarix müəllimi.

Tarix elmləri üzrə fəlsəfə elmlər doktoru

Əməkdar müəllim

Faiq Əlİyev,
N.Nərimanov rayonu, MLK – nın riyaziyyat müəllimi.